Wilskracht leren versterken

Eenmaal begonnen in het boek ‘Over Wilskracht’, bemerkte ik dat enkel het gewicht van dit dikke hardcover boek me soms zwaar viel, wanneer ik er languit mee op de bank wilde zitten. De inhoud van het boek bleef me echter bladzijde na bladzijde als vanzelf boeien. Het onderwerp ‘wilskracht’ spreekt tot de verbeelding en Edwin’s minutieuze speurtocht door tal van wetenschappelijke publicaties vind ik fascinerend. Bovendien nemen de veelheid aan praktische en herkenbare voorbeelden de lezer moeiteloos mee door al die theoretische concepten en inzichten waarlangs Edwin’s ‘zoektocht naar wilskracht’ loopt. Al met al genoeg redenen om hem te benaderen voor een interview voor O&O, zodat hij de kernpunten van zijn zoektocht met ons kan delen.

Je noemt ‘wilskracht’ onze successpier, die we met name in deze tijd moeten ontwikkelen om sterk in het leven te blijven staan. Hoe bedoel je dat precies?

Edwin: “In de huidige tijd komen er heel veel prikkels tegelijk op mensen af, bijvoorbeeld via de media en internet. Dat roept voortdurend allerlei emoties op en het risico is groot dat je je daar al snel door laat meeslepen. Laten we duidelijk zijn: die emoties zijn er nu eenmaal en je mag ze ook best voelen. Maar het is goed om er ook rationeel en vanuit meer afstand naar te kijken en bewust na te denken over: wat doe ik nu met datgene waar ik mee geconfronteerd word? Dat voorkomt dat het directe handelen op basis van emoties teveel de overhand gaat krijgen.

Bijvoorbeeld: uit onderzoek blijkt dat mensen zich door berichten in het nieuws angstiger en onveiliger voelen, terwijl het feitelijk zo is dat het veiliger is geworden en dat de criminaliteit daalt.

Het ontwikkelen van wilskracht en zelfdiscipline helpt om je emoties beter in de hand te krijgen, waardoor je rustiger kunt waarnemen en kunt analyseren wat de onderliggende feiten zijn. Op basis daarvan besluit je dan wat wijsheid is om te doen. Het helpt als je zelf over handvatten beschikt om de regie te houden en weerbaarder en krachtiger te zijn in het omgaan met de overvloed aan impulsen die er vanuit de buitenwereld op je afkomen.

Als je je cognitieve energie ‘in het moment’ in moet zetten om je eerste emotionele impulsen te bedwingen, noem ik dat wilskracht. Daarnaast gebruik ik het begrip zelfcontrole. Daarmee doel ik op zaken die je voor kunt bereiden, waardoor je niet met bepaalde uitnodigende prikkels geconfronteerd wordt. Je gaat dan bijvoorbeeld niet naar de kroeg als je een maand wilt stoppen met drinken. Maar sta je eenmaal wel in die kroeg, dan heb je wilskracht nodig om toch niet dat biertje te bestellen”.

Je noemt de belangrijk rol van emoties, en hoe ze op de loop met ons kunnen gaan. In hoeverre hebben emoties ook een positieve waarde in relatie tot wilskracht?

Edwin: “We hebben als mensen nu eenmaal emoties en die zijn op zich ook heel nuttig! Ze motiveren je om ergens naartoe te bewegen. Dus als je je emoties in lijn kunt brengen met de doelen die je nastreeft, dan hoeven doelen en emoties de strijd helemaal niet met elkaar aan te gaan. Dus dan verlies je daar ook niet onnodig cognitieve energie op. Integendeel: door jezelf een doel te stellen en het een emotionele lading mee te geven, maak je het juist heel sterk.

Om een voorbeeld te noemen: ik train momenteel voor een marathon en dat is een hele uitdaging. Het is zwaar, want ik moet alles weer opnieuw opbouwen en bovendien vind ik dat trainen best saai… Maar ik hou wel van lezen en van kennis vergaren. Dus nu heb ik een interessant luisterboek en dat luister ik alleen bij het rennen. Dat brengt een positieve emotie die alleen aan dat doel gekoppeld is. Daarnaast ervaar ik dan natuurlijk nog steeds de pijn van het rennen, maar die pijnervaring kan ik ook reframen. Bijvoorbeeld door bewust te bedenken: ik ben nu mijn wilskracht aan het testen, hoe ontwikkel ik mezelf daarin steeds een stapje verder en hoe ervaar en voel ik dat dan? En dan voelt dat trainen toch wel weer als prettig”.

Kan je zo’n gedachtegang ook toepasbaar maken voor bedrijven?

Edwin: “Ja zeker. Vanuit de gedachte van reframen is het interessant om te kijken naar wat er in bedrijven gebeurt. Vaak werken bedrijven met KPI’s, maar die motiveren slechts zeer beperkt. Als je er het grotere verhaal omheen zou vertellen aan medewerkers, waar ook een maatschappelijk element in zit, dan wordt de emotionele trekkracht veel sterker. Dan is het veel uitnodigender voor medewerkers om zich ervoor in te willen zetten.

Een té eenzijdige kijk op KPI’s, keiharde resultaatdoelen die mensen moeten halen, daar zet ik echt mijn vraagtekens bij. Iedereen komt zo in de prestatie-mindset te staan: “als ik het niet haal, dan faal ik”. Ik vind dat een gevaarlijke mindset. Op de korte termijn en gericht op één afgebakend doel kan het nog wel goed werken. Maar kijk je toekomstgericht, op langere termijn en vanuit aandacht voor menselijke groei, dan zul je naar mijn idee meer naar een organisatie toe moeten waarin mensen fouten mogen maken, leerkansen krijgen en daardoor kunnen groeien. 

Je veilig voelen om fouten te maken is overigens een interessant thema. Daar kun je als organisatie/leiding wel aan bijdragen, maar het heeft zeker ook met de houding van mensen zelf te maken: in hoeverre accepteer je fouten van jezelf? Het blijkt dat mensen die een sterk zelfbeeld hebben vrij makkelijk met hun eigen fouten kunnen omgaan, omdat ze toch wel in zichzelf blijven geloven. Maar degenen die dat minder hebben vinden het lastiger, zeker wanneer ze veel werkdruk en hoge prestatiedoelen ervaren. Wanneer zij fouten maken, breekt dat hun zelfbeeld juist verder af. Dan gaan mensen ook naar anderen wijzen, als veroorzaker van hun falen. Dus daar leert niemand wat van.

Ga als organisatie liever toe naar een leermindset, geef mensen complimenten, moedig ze aan.

Dat draag ik ook uit in het bedrijf waar ik nu werk: geef mensen ruimte en vertrouwen, behandel ze als professional. Als een supermarktmedewerker een probleem van een klant tegenkomt, kan hij zelf heel goed bedenken wat het beste is om te doen, omdat hij het probleem van de klant uit de eerste hand gehoord heeft. Geef je de medewerker de ruimte om het zelf op te lossen, dan kun je achteraf natuurlijk kijken wat het gekost en opgeleverd heeft. Maar doe dat dan niet op de manier van “dat had je toch veel beter anders kunnen doen?!”, want dan durft iemand niet nog eens een eigen initiatief te nemen”.

In je KMA-tijd en toen je daarna bij Defensie werkte is jouw wilskracht ook nogal eens op de proef gesteld, begreep ik. Heb je een mooi verhaal?

Edwin: “Ik weet nog goed dat ik als officier bij de pantserinfanterie voor mijn eerste operationele peloton stond dat ik leiding mocht geven. Ik kwam net van de KMA en dacht dat ik met wat ik daar geleerd had wel even kon vertellen hoe we als eenheid moesten gaan functioneren. Daar stond ik, als jong broekie, met een heel peloton van 38 man voor me, overwegend Afghanistan-veteranen. Ik wilde een vrij schoolse tenue-inspectie doen. Al bij het eerste wat ik vroeg kwamen ze in opstand: “Nou luitenant, dat gaan we niet doen!”, en er gebeurde dus ook helemaal niks! Ik ervaarde het als een enorme afgang. Het voelt alsof je op de grond ligt; je hebt gefaald en je bent nog maar net begonnen… Ik wist ook dat ik daar zelf mee aan de slag moest. Er was er immers maar één die niet functioneerde: IK. Maar hoe doe je dat?

Ik heb toen besloten om elke vrijdag een evaluatie te doen. In een klaslokaal, met de hele eenheid voor me. Dan zei ik: “Vertel maar wat ik deze week anders had moeten doen”. Nou, dan krijg je dus 38 keer kritiek! Maar daardoor ervaarde ik wel dat je het kunt leren: het omgaan met je fouten. En dat je het ook kunt neutraliseren. Het doet natuurlijk wel iets met je emoties, ik lag er echt wakker van! Maar je leert wel om de kritiek te incasseren en er wat mee te doen. Feitelijk is het een bepaalde techniek die je jezelf kunt aanleren. Ook al zit je vol met emotie, het is de kunst dat je daar boven kunt gaan hangen. Je laat die emotie wel binnenkomen, maar je probeert ook om er vanaf een afstand naar te kijken: er is een persoon die dit voelt, dat ben ik. Als ik nu als neutrale persoon daarboven hang en kijk wat er gebeurt, wat zou ik dan doen?

Ik heb het voorval ook met de groepscommandanten besproken, en met hen gekeken vanuit welke doelen we werkten en hoe we dat op één lijn konden brengen en elkaar konden steunen. Naar die groepscommandanten toe gaan was een grote stap, maar dat kun je in kleine stapjes opdelen: ik ga nu naar die kamer toe. Dan ben ik daar. En dan ga ik iets zeggen. Ik hakkel wat, maar ik heb wel iets gezegd, etc.

Ik heb geleerd dat je zulke grote stappen of doelen voor jezelf heel klein moet maken, want elk stapje is lastig en brengt een gevoel met zich mee dat je moet zien te hanteren.”

In je boek las ik dat energie een belangrijke rol speelt in het ontwikkelen van wilskracht. Gezien de (werk)druk die veel mensen ervaren zal dat in de praktijk van organisaties niet altijd optimaal zijn. Hoe zie jij dat?

Edwin: “Inderdaad is de energie die gebruikt wordt in de hersenen (mentale inspanning) sterk van invloed op de mate waarin je ergens wilskracht voor op kunt brengen. Heb je de hele dag online meetings gehad, wat is er dan nog aan energie over aan het einde van de dag?

Eén van de meest interessante publicaties die ik gelezen heb was een onderzoek naar rechters die uitspraken deden rondom voorwaardelijke invrijheidstelling. Opvallend was dat ze gedurende de dag in hun oordeel steeds meer gingen bewegen richting de status quo. Dus waar ze het aan het begin van de dag in meer dan 60% van de gevallen een voorwaardelijke invrijheidsstelling verleenden, bleek dat vlak voor de pauze 0% te zijn. Bedenk eens wat voor maatschappelijke impact dat heeft!

Een ander voorbeeld: bij kinderen die in slechte thuisomstandigheden opgroeien, lekt de energie al heel snel weg richting de angst of onzekerheid die uitgaat van de onveilige leefomstandigheden. Die kinderen houden veel minder cognitieve energie over voor leren op school, want ze zijn tegelijkertijd ook steeds bezig met het onderdrukken van hun angsten en onzekerheden en dat neemt veel energie weg. Als je het zo bekijkt zijn er op voorhand al geen gelijke kansen ….

En zo kun je het ook projecteren op de praktijk van organisaties. Bijvoorbeeld: als een manager zware (werk)druk ervaart, straalt dit ook uit op hoe de medewerkers druk ervaren. Veel managers gaan onder druk directiever leidinggeven en daarmee versterken ze juist het gevoel van werkdruk onder medewerkers. Het ervaren van meer druk en minder eigen regie vormt tezamen een recept voor burn-out… Dit zou daarentegen van de manager juist vragen dat hij in dergelijke situaties een moment van rust voor zichzelf creëert, even boven zijn eigen druk en stress uitstijgt, afstand neemt en kijkt wat helpend is om te doen en wat niet. Even pas op de plaats maken, in plaats van er volop vanuit emotie in te vliegen. Het belangrijkste voor leidinggevenden is dat ze eerst leiding leren geven aan zichzelf en hun eigen emoties, om vanuit zelfdiscipline en wilskracht te handelen in situaties die belastend zijn”.

Een vraag die je vast al vaak gesteld zal zijn 😊: wat is er te zeggen over de wilskracht die je zelf op hebt gebracht voor het schrijven van zo’n dik boek en het bestuderen van zoveel literatuur?

Edwin: “Op sommige momenten had ik wel wilskracht nodig, maar in veel gevallen leek het ook als vanzelf te gaan. Ik denk dat dat kwam omdat mijn doelen in lijn lagen met de ervaring van positieve emoties. Het is allemaal begonnen met het bestuderen van een paar artikelen die ik leuk vond. Vanuit die interesse ging het steeds een stapje verder; voor ik het wist had ik een heel plan uitgestippeld. Ik wilde heel veel verschillende literatuur lezen; het onderwerp ‘wilskracht’ vanuit verschillende perspectieven benaderen. Daarna ging ik alle informatie selecteren, sorteren en indelen in hoofdstukken. Dat leidde uiteindelijk tot dit boek, dat zo dik werd omdat er te veel was wat ik gewoon niet weg kon laten.

Ik begon eraan omdat ik iets miste rondom het onderwerp ‘wilskracht’. Er zijn wel veel onderzoeken, maar de verbindingen ertussen worden zelden gelegd. Alle bouwstenen waren er eigenlijk al, maar ik heb geprobeerd het samen te brengen en er vanuit een andere blik naar te kijken. Het was gewoon leuk om die puzzel rond te krijgen en ik hoop anderen daar ook een plezier mee te doen.

Maar wat ik eerder al zei geldt ook hier, bij zo’n grote opgave helpt het om kleine doelen te stellen: hoeveel artikelen wil je per week lezen? Als je dat haalt ben je blij en dat nodigt uit om de volgende kleine stap te zetten”.

Nog een laatste vraag: is wilskracht alleen maar iets positiefs?

Edwin: “Teveel wilskracht of zelfdiscipline is ook niet goed. Er zijn onderzoeken die laten zien dat als de prefrontale cortex (het rationele deel van je brein) helemaal op drift gaat en het te weinig tegenwicht krijgt vanuit emoties en gevoelens, dat het dan heel slecht met je gaat…. Want dan ben je alleen maar bezig met het genot dat nog in het verschiet ligt, maar vergeet je te genieten van wat er nu is. Emoties moeten er gewoon zijn en je moet ze ook durven voelen. Het onderdrukken van je emoties is schadelijk en gevaarlijk, dat laten veel onderzoeken zien. Want dat onderdrukken kost veel energie zonder dat de oorzaak van het gevoel wordt weggenomen en levert uiteindelijk stress op. Dan denk je misschien wel dat je goed bezig bent met het uittesten van je eigen wilskracht (namelijk: de wilskracht om je emoties te onderdrukken), maar dan zet je het naar mijn idee juist verkeerd in; dan gaat de balans eruit.

Probeer vooral niet stoïcijns al je emoties uit te schakelen, want een leven zonder emotie heeft ook geen waarde!

Dr. Isolde Kolkhuis Tanke is hoofdredacteur van O&O, eigenaar van onderzoeks- en adviesbureau Kolkhuis Tanke/duurzaam leren in organisaties, docent aan Tilburg University en Associate professor Action Research bij BSN.